Savremena Istorija

Da nije bilo hrabrih ljudi iz Pranjana i okoline koji su rizikovali živote skrivajući savezničke pilote, mog oca bi ubili Nemci i ja danas ne bih pričala sa vama. Ovo su reči Barbare Hetsted, ćerke američkog pilota Čarlsa Dejvisa, koji je avgusta 1944. godine evakuisan u operaciji "Halijard", najvećoj akciji spasavanja savezničkih vojnika iza neprijateljskih linija u Drugom svetskom ratu. Ona je iz SAD stigla u podsuvoborsko selo Pranjane, gde je na nekadašnjem improvizovanom aerodromu Galovića polje obeležena 70. godišnjica misije. - Iz svake očeve reči o ovom događaju izvirala je ogromna zahvalnost koju je osećao prema narodu ovog dela Srbije, jer su ti ljudi sebe dovodili u ekstremnu opasnost skrivajući i štiteći američke pilote koji su oboreni iznad Jugoslavije. Kod svojih hrabrih domaćina, koji su njega i saborce hranili, pojili i oblačili, boravio je 66 dana. Pričao je da su seljani često gladovali kako bi piloti imali šta da jedu. Do smrti mu je bilo žao što nikada za tu plemenitost i požrtvovanost nije mogao da im se oduži - priča Barbara Hetsted.

„Strast za istinom prošlosti je najbolji izraz životne snage u čoveku i naročit oblik njegovog poštovanja samog sebe“. (Ivo Andrić) Apstrakt: U Srezu niškom mnogi vojnici Vojske Kraljevine Jugoslavije nisu prihvatili sporazum o primirju između Vermahta i Štaba Vrhovne komande - ostali su u šumama i selima Sreza. Osnovane su, brojne i snažne, jedinice Jugoslovenske vojske, razgranat Ravnogorski pokret (organizacija), sreski i seoski odbori Nacionalnog komiteta u Nišu i Niškom srezu. Uspostavljena je potpuna civilna i vojna vlast Kraljevine Jugoslavije na prostorima celog Sreza. Javna, na slobodnoj teritoriji Sreza. Tajna, na delu teritorije okupiranom od nemačkih i bugarskih snaga ili pod kontrolom snaga NOV i POJ Josipa Broza. Najveće žrtve Vojska, Organizacija, Komiteti, podneli su u snažnoj operaciji podrške anglo-američkim snagama u Severnoj Africi. Vršene su nemilosrdne okupatorske odmazde nad zarobljenicima i pristalicama Vojske i Organizacije (Pokreta). Nemačko vrhovno vojno komandovanje proglašava ih za neprijatelja broj 1, Trećeg Rajha, na prostoru Kraljevine. Narodna Skupština Republike Srbije, zakonski je 2004/2005. i nacrtom iz 2008. zakona o uduruženjima građana za negovanje tradicija, verifikovala njihov antifašistički status. Ključne reči: Niški srez, Jugoslovenska vojska, Jugoslovenska vojska u Otadžbini, Gorski štab, Štab Vrhovne komande, korpus, brigada, odred, borba, operacija, sabotaža, diverzija, odmazda, okupator, Ravnogorska organizacija (Pokret), komandanti, vojnici.

Ne samo u završnim operacijama partizanskih snaga 1944. i 1945. godine, već i tokom Drugog svetskog rata vršene su likvidacije političkih neistomišljenika, potencijalnih protivnika revolucije i svih onih koji bi po procenama komunističkih poverenika na terenu, mogli predstavljati smetnju ili pretnju uspostavljanju pravednog i humanog komunističkog poretka. Često su o likvidacijama odlučivali pojedinci, a za krivicu je bilo dovoljno da neko u vas ponišani prstom, da vas lažno okleveta. Bilo je dovoljno da ste pripadali gazdovskoj ili kulačkoj porodici, građanskom staležu ili da vam je neko iz bliže ili dalje porodice bio u "neprijateljskim" formacijama, pogotovo ako je pripadao Ravnogorskoj organizaciji ili bio pripadnik JVuO, pa da budete ZA ODSTREL!.

Na današnji dan 22 maja 1945. godine u rejonu Prače poginuo je sin đenerala Mihailovića Vojislav Mihailović. Grupa od dvadesetak pripadnika JVuO, koja se uspjela probiti sa Zelengore i tako izbjeći sudbinu desetak hiljada postradalih saboraca, a koju je lično predvodio general Mihailović, krećući se ka Srbiji, upala je u zasjedu pripadnika 3. sandžačke brigade, koja je bila zadužena za čišćenje terena od preostalih «četničkih bandi». Mihailovićeva nevelika grupa sa kojom je bio i njegov mlađi sin Vojislav, je u noći 21/22 maj, krećući se po mrklom mraku, upala u zasjedu u rejonu Buloga, nedaleko od Renovice. Posle višesatne borbe, pokušaja izvlačenja i proboja iz obruča u kome se našla ova grupa je uspjela u svitanje da se izvuče, pređe rijeku Čemernicu i zadani u Čemernu. U kratkom predahu, general Mihailović je konstatovao da grupa oko njega broji 17 ljudi. Prilikom žestoke razmjene vatre i pokušaja izvlačenja iz vrlo teške situacije tog ranog jutra, poginuo je njegov mlađi sin Vojislav. Odmah posle pogibije, on je u žurbi pokopan, na nepoznatoj lokaciji, o kojoj je po kasnijim saznanjima Mihailović izvijestio suprugu Jelicu, prilikom njene posjete u zatvoru, neposredno pred njegovu likvidaciju.