Po dolasku u rejon Foče u drugoj polovini januara 1942. vođa partizanskog pokreta Josip Broz – Tito, iskoristiće lokalne, uglavnom srpske odbrambene snage u cilju spašavanja partizanskog pokreta, na području, gdje apsolutno on nije imao sigurno okruženje i nije uživao povjerenje lokalnog stanovništva.
Svu perfidnost Brozove politike pokušali smo pokazati na primjeru Gojka Krezovića, komandanta dobrovoljačkog „Drinskog odreda“, oformljenog po instrukcijama Vrhovnog štaba NOP i DV Jugoslavije 14. marta 1942.[1] i stavljenog pod njegovu neposrednu komandu.
* * *
Gojko Krezović, pružni radnik iz okoline Čajniča, bio je meta novoformirane ustaške vlasti od njenog uspostavljanja aprila 1941. godine. U jednoj od mnogobrojnih akcija usmjerenih na hapšenje i potom likvidiranje uglednih i po ustaški režim „opasnih“ Srba, ustaše su uspjele da ga liše slobode i vozom transportuju prema Višegradu. Međutim, ovaj odvažan čovjek, zahvaljujući instiktu samoodržanja, koji je kroz vijekove bio usađen u gen ovdašnjih ljudi, uspio je pobjeći stražarima, iskočivši iz voza nedaleko od mosta na ušću Lima i Drine. Poslije ovog događaja Krezović je postao jedan od lokalnih ustaničkih vođa na prostoru Gornjeg Podrinja.
U okviru šire vojno-četničke akcije usmjerene protiv ustaških zlikovaca, Gojko Krezović će na čelu svog odreda učestvovati u oslobađanju Goražda 1. decembra 1941.godine. Akcija, koju su izveli ustanički vojno-četnički odredi pod komandom kapetana Sergija Mihailovića nastavljena je i prema Foči u koju su ustaničke snage ušle pet dana kasnije (5. decembar).
Ne treba zaboraviti činjenicu da su sastav ustaničkih odreda na prostoru Istočne Bosne uglavnom činili Srbi, o čemu govore i partizanski – komunistički izvori. Politički komesar Glavnog partizanskog štaba za BiH Rodoljub Čolaković u svojim „Zapisima“ piše da su borci i u partizanskim odredima gotovo sve Srbi uz nekoliko izuzetaka, a da je tek krajem septembra 1941. godine u Romanijskom odredu formiran vod od dvadesetak muslimana pod komandom Muja Hodžića seljaka iz Šatorovića.[2]
Ustanički odredi, bez obzira na već ispoljene ideološke razlike, uglavnom su štitili prilaze srpskim selima i bili zaštita civilima od upada ustaških hordi koje su od 10. aprila 1941. kada je stvorena NDH, masovnim zločinima, protjerivanjem i pokatoličavanjem Srba otpočeli obračun sa Srbima u Bosni i Hercegovini.
* * *
Tokom ljeta i početkom jeseni 1941. godine srpski ustanički odredi u Istočnoj Bosni su pod svojom kontrolom držali više manjih gradova, a njihove čete uglavnom su kontrolisale teren, ugrožavajući sigurnost ustaško-okupacionih garnizona u gradovima kao i pružne i cestovne komunikacije.
Već pomenuti Rodoljub Čolaković u svojim „Zapisima iz oslobodilačkog rata“, bilježi da su krajem septembra 1941. godine „četnici (su) držali u istočnoj Bosni Srebrnicu, Vlasenicu i Han Pijesak, a njihove snage branile su tada front prema Zvorniku, izuzev lijevog krila, gdje su bili partizani Birčanskog odreda“[3]
Isto tako u području gornje Drine ustaško-okupacioni garnizoni bili su potisnuti u gradska područja Foče, Goražda, Čajniča i Višegrada. Rogaticu je nakratko oslobođena 6. septembra, a 24. oktobra srpske ustaničke snage su ponovo oslobodile ovo mjesto. Italijanski garnizoni pod pritiskom ustanika krajem novembra i početkom decembra napustiće Foču i Goražde i povući se u Pljevlja.
Ideološke razlike među ustanicima, u tom periodu nisu bile prepreka za stvaranje jedinstvenog odbrambenog fronta protiv ustaško-okupatorskih snaga. Razlike će biti produbljene tek od druge polovine decembra 1941. godine kada na teren Istočne Bosne dolazi veći broj partijskih aktivista i partizanskih jedinica, koje su se povlačile iz Srbije i Crne Gore. Njihov dolazak će biti presudan momenat, koji će dovesti do definitivnog raskola među njima.
Povlačeći se od Užica 29. novembra, a poslije katastrofalanog neuspjeha 1. decembra 1941. i od Pljevalja, destkovane partizanske snage ušle su 17. decembra u Rudo. Od pristiglih jedinica iz Srbije i Crne Gore, Tito je 21. decembra, na Staljinov rođendan formirao Prvu proletertsku brigadu.
Ne treba izgubiti iz vida činjenicu da je Rudo još 21. septembra 1941. godine oslobođeno od ustaša od strane vojno-četničkih snaga i da je u to vrijeme bilo u dubokoj pozadini fronta, koji su njihove jedinice držale prema Višegradu, štiteći srpska sela od mogućeg upada ustaša. Na mostu na Limu, koji je do rata nosio ime Aleksandar I, (A I), a koga je ustaška vlast 13. juna 1941. godine preimenovala u most Adolfa Hitlera (AH)[4], kapetana Arsa Jovanovića, načelnika partizanskog Vrhovnog štaba, dočekala je četnička pozadinska straža. Stražar na mostu Tikomir Milanović bratski se izljubio s njim.
Dolazak Titovih partizana i njihov pokret prema Rogatici i romanijskom platou, nešto kasnije, dovešće do definitivnog raskola u ustaničkom pokretu na području Istočne Bosne, koji je uglavnom bio srpski odgovor na strašne i monstruozne ustaške zločine.
Upad Prve proleterska brigade u dijelove Istočne Bosne, gdje su srpski ustanici već uspjeli da odbrane svoja ognjišta, samo će ubrzati raskol u ustaničkom pokretu, što će imati za posledicu strahovit pokolj srpske nejači od strane Francetićevih ustaša na Drini, kod Starog Broda u aprilu 1942. godine.
Interesantna je činjenica da njemački general Paul Bader pominjući akciju Franetićevih bojovnika u svom desetodnevnom izvještaju njemačkoj komandi Jugoistok, 20. aprila 1942. godine piše: „Stanje na srpsko-hrvatskoj granici i dalje nejasno i zategnuto, jer se partizani ne bore protiv ustaša nego samo protiv Dangićevih pristalica. Po podnetim izveštajima izgleda da su se borili sa hrvatskim komunistima protiv Dangića.“[5]
Ovom događaju prethodilo je povlačenje proletera u januaru 1942. prema Foči i Goraždu, koje je već tada izazvalo slabljenje jedinstvenog odbrambenog fronta prema Sarajevu, Zvorniku i Višegradu. Njemačko-ustaška ofanzivna operacija koja je otpočela 15 jnuara 1942. sa ciljem kontrole komunikacija, deblokade ugroženih garnizona i postaja i potiskivanje ustaničkih snaga u Istočnoj Bosni, primoraće Tita i Prvu proletersku da se, takoreći bez opaljenog metka, povuku na trenutno sigurnije područje u trouglu Foča – Goražde – Čajniče, koje su pod kontrolom držale vojno-četničke snage majora Dangića.
Spašavajući sebe Tito i njegovi proletri ostavili su nezaštićena srpska sela na Romaniji, koja su im pružila utočište od njihovog dolaska u rogatički kraj 24. decembra 1941. I ne samo to, njihovim dolaskom na teren gornjeg Podrinja, otpočeo je otvoreni sukob između ustanika.
Da bi obezbjedio dolazak Vrhovnog partizanskog štaba na čelu sa Brozom „jedan odred crnogorskih partizana iz Pive pod komandom Obrada Cicmila umarširao je u Foču, bez borbe“[6]. Četnici kapetana Mihailovića i vojvode Đekića su se povukli prema Goraždu, a onda ka Čajniču, odakle su ih potisnuli novopridošli „sandžački partizani pod komandom Velimira Jakića“[7] Komesar partizanskog Glavnog štaba Bosne i Hercegovine, u svojim „Zapisima“ samo potvrđuje činjenicu da su partizani upadali u mjesta Gornjeg Podrinja, koja su već bila pod kontrolom vojno-četničke snage, generala Mihailovića.
Tako je netrpeljivost među ustanicimna, koja je od Titovog dolaska u Rogaticu 24. decembra 1941. često bivala na granici pucanja, njegovim prelaskom u Foču 25. januara 1942. godine prerasla u otvoren sukob.
Epizoda sa likvidacijom grupe četnika sa Igmana, koji su pomogli promrzlim partizanima, a koju pominje i Miloš Vuksanović, borac Prve proleterske brigade u svojoj knjizi „Prva Proleterska brigada“, dovoljno svjedoči o načinu na koji je Vrhovni partizanski štab na čelu sa Brozom djelovao na stvaranju jedinstva ustaničkih snaga.
Koča Popović, komandant Prve proleterske brigade o likvidaciji onih koji su pomogli promzrlim borcima njegove brigade na putu prema Foči između ostalog je u svom „Dnevniku“ pod 1. februarom zapisao: „Likvidaciju četnika na Igmanu izvršio III bataljon“[8]
Pomenuti Miloš Vuksanović učesnik tih događaja, svjedočeći o njima kaže: „Najzad i ja sam jedan od onih koji su promrzli preko Igmana. Moje noge je u kući na Igmanu snegom masirao jedan mladić sa šubarom na glavi na kojoj je bila kokarda“[9]
Osim ovakvih i sličnih podmuklih likvidacija vrhovni partizanski komandant se služio i prevarama i propagandnim trikovima, kako bi do tada uglavnom jedinstveni ustanički pokret u gornjem Podrinju razbio, a dobar dio Srba upotrebio u cilju opstanka svog pokreta.
O perfidnoj igri Vrhovnog partizanskog štaba i njegovog komandanta svjedoči poziv VŠ NOP i DVJ iz januara 1942. Srbima sreza Fočanskog da stupe u jedinice narodnooslobodilačke
partizanske i dobrovoljačke vojske jugoslavije[10]
„ Ovim putem Narodno-oslobodilačka vojska poziva poslednji put sve naoružane seljake sreza Fočanskog, sve Srbe, koji žele braniti svoja ognjišta i život svojih porodica, da se odmah, a najdalje do 5. februara prijave Komandi mesta u Foči radi ulaženja bilo u partizanske bilo u dobrovoljačke jedinice Fočanskog narodno-oslobodilačkog i dobrovoljačkog bataljona.“[11]
Interesantno je da se ovaj poziv završava „pokličom“ „Da živi jedinstvena Narodno-oslobodilačka borba svih Srba i svih naroda BiH…“[12]
Ovaj „poklič“ u vidu parole svjedoči da je Tito preko dobrovoljačkih jedinica pokušao da Srbe ustanike, koji do tada, uglavnom i ratuju protiv okupatora, razbije i upotrebi – odnosno zloupotrebi u cilju opstanka svog pokreta u vremenu potpune konfuzije.
Zbog neizvjesne i vrlo konfuzne situacije na terenu Titu je u januaru 1942. pozvao u pomoć batljon „Vojvoda Momčilo“ Durmitorskog partizanskog odreda, pod komandom Obrada Cicmila. Ovaj bataljon jačine oko 500 ljudi, je 20 januar ušao u Foču, a 26. januara i u Goražde. Naime, Obrad Cicmil, je po zauzeću Foče izdvojio dvije čete i uputio ih prema Kalinoviku, a sa druge dvije čete i jednom četom iz Kraljevačkog bataljona Prve proleterske brigade, po Titovom naređenju napao četnike u Goraždu. Njemu se u Goraždu predao Gojko Krezović sa svojim bataljonom i ponudio saradnju. Pošto je tokom zime partizanski pokret bio u krizi, Tito je u Krezoviću i njegovom odredu sastavljenom od Srba iz okoline, vidio šansu za rehabilitaciju i jačanje svog pokreta.
Krezovićev bataljon je odmah (zlo)upotrebljen u praktične i propagandne svrhe:
- Zajedno sa jednom četom crnogorskih partizana upućen je na front prema ustašama na planini Hranjen. (praktično)
- Primjer ovog bataljona biće iskorišten za stvaranje drugačije – lažne slike kod srpskih ustanika da je prioritet i partizanskog pokreta borba protiv ustaša i okupatora, a ne revolucija i srpsko-srpski sukob.
Tako je Tito donio odluku, kojom će Vrhovni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije (VŠ NOPOJ), preimenovati u Vrhovni štab narodnooslobodilačke partizanske i dobrovoljačke vojske Jugoslavije. Ova odluka imaće dalekosežne posledice i dovesti u zabludu, srpske ustanike u gornjem Podrinju i prouzrokovati nove podjele sa tragičnim ishodom po srpski narod.
O zloupotrebi srpskog patritskog elmenta formiranjem dobrovoljačkih jedinica, koje su stavljene pod komandu Titovog Vrhovnog štaba, a svoju navodnu samostalnost ikazivale ne nošenjem petokrake na kapama, najbolje svjedoči sudbina, već pomenutog, Gojka Krezovića i njegovih ljudi.
U obavještenju načelnika Vrhovnog štaba NOP i DV Jugoslavije, kapetana Arsa Jovanovića od 13. marta 1942. godine operativnom sektoru partizansko-dobrovoljačkih trupa na sektoru Rogatice, govori se o odluci Vrhovnog štaba da formira Rogatički NOP i DV i zadacima koji se postavljaju pred novoformirani odred.
Iz dokumenta broj 43[13] saznajemo da je odlukom Vrhovnog štaba NOP i DV Jugoslavije, na sektoru Goražde – Rogatica formiran partizansko-dobrovoljački odred.
„Štab odreda sačinjavaju: drug Gojko Krezović, politički komesar Vlado Dapčević…“ [14] . U daljem tekstu ovog dokumenta se između ostalog se kaže da će se ovaj odred povezati sa ostalim grupama oko Rogatice i stvoriti dobrovoljačku vojsku, koja se mora povinovati komandi Vrhovnog štaba NOP i DV Jugoslavije.
Poseban akcenat je stavljen na uspostavljnje obavještajne službe oko Višegrada i u predjelu Sandžaka, sjeverno od Čajniča, ka Rudom, zašta je, pošto „najbolje poznaje mjesne prilike“ [15] zadužen lično Gojko Krezović.
U ličnosti Gojka Krezovića, koji je sa svojom jedinicom u okviru ustaničkih – četničkih odreda, pod komandom pukovnika Mihailovića, predvođenih na terenu žandarmerijskim majorom Dangićem, vojvodom Đekićem i kapetanom Sergijem Mihailovićem, učestvovao i u oslobođenju Goražda, partizanski Vrhovni štab je pronašao pogodnu ličnost za lukavu igru približavanja ljudstva partizanskom – komunističkom pokretu.
Cilj ljudi okupljenih oko Krezovića i drugih komandanata na tom prostoru bio je isključivo pružanje otpora ustaškom teroru, koji je otpočeo aprila 1941. Ovim ljudima bila je strana i nepoznata komunistička ideologija, ali su se trenutni interesi opstanka partizansko-komunističkog pokreta, poslije niza neuspjeha u Srbiji i Crnoj Gori i egzistencijalni otpor lokalnih Srba okupatoru i ustaškim zlikovcima podudario, a Titu pružio mogućnost da vješto ubaci priču o dobrovoljačkoj vojsci, iskoristi ove ljude, koji su ginuli, nesvjesni da su zloupotrebljeni.
O ovoj zloupotrebi najblje svjedoči nekoliko dokumenata iz partizanskih izvora, koji, bez sumnje, potvrđuju naše prethodne navode.
Već 27. aprila u obaještenju načelnika VŠ NOP i DV Jugoslavije štabu Druge proleterske brigade u vezi pokreta italijanskih snaga u dolini Drine u direktivi za rad, odnosno postupanje u tački 4, između ostalog se kaže:
“Naći metod za likvidaciju Gojka Krezovića i njegove bande“ [16]
Dakle, samo mjesec i po dana od formiranja odreda i postavljanja Krezovića za njegovog komandanta, Tito lično naređuje njegovu likvidaciju. Bilo je očigledno da je Krezovićev autoritet zloupotrebljen, upravo zbog njegovog uticaja na lokalne ustanike, čija je borba za opstanak iskorištena, u cilju spasavanja komunističkog pokreta, čija se glavnina tada nalazila u trouglu Foča – Goražde – Čajniče.
Likvidacijom Krezovića i nekolicine njemu odanih ljudi Tito je na vrlo vješt način planirao preuzimanje i prevaspitavanje dobrovoljačkog odreda, koji je, praktično, već bio pod njegovom komandom, putem političkih komesara i ubačenih komunističkih agitatora u njegove redove.
Ovoj direktivi prethodilo je naređenje Vrhovnog komandanta NOP i DV Jugoslavije od 25. aprila 1942. štabu iste brigade, iz koga saznajemo da je „komandant Drinskog odreda Gojko Krezović pohapsio naše drugove političke komesare i načelnika štaba Vasu (Vaso Jovanović)“[17] , što je dalo povoda da se u istoj naredbi traži izvršenje opkoljavanja Krezovićevih trupa i njegovo hapšenje, kao i hapšenje najsumnjivijih elemenata.
Gojko Krezović je dakle, vrlo rano prozreo namjere Vrhovnog partizanskog komandanta i pokušao da hapšenjem političkih komesara i načelnika štaba Vasa Jovanovića, koji su postavljeni direktno od strane Vrhovnog štaba NOP i DV Jugoslavije da bi sprovodili komunističke direktive i ideologiju i postepeno preuzeli i kontrolu nad odredom, vrati odred pod svoju punu kontrolu i time da do znanja da se on ne slaže sa isticanjem ideologije u prvi plan, u vrijeme kada je pitanje opstanka i života članova porodica pripadnika njegovog odreda bio prioritet.
Ono što želimo da istaknemo je da je ova Titova manipulacija koštala srpski narod u Gornjem Podrinju mnogo života, jer odlaskom partizana maja 1942. sa ovih prostora, kontrolu nad gradovima u Podrinju su ponovo preuzeli okupatori i ustaški zlikovci, a Gojko Krezović se izvjesno vrijeme, pošto mu se odred osuo, zakonspirisao,[18] izbjegavajući kontakte sa JVuO, koja je ostala jedina snaga da se bori i pruža zaštitu srpskooj nejači.
Zaključke potvrđuje i Titovo obrazloženje povodom promjene naziva Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke partizanske i dobrovoljačke vojske u naziv: Vrhovni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije[19] dato 20. novembra 1942. Ovo obrazloženje u vezi neuspjeha sa formiranjem dobrovoljačkih jedinica predstavlja direktno priznanje razloga formiranja dobrovoljačke vojske.
„Stvaranje dobrovoljačke vojske bilo je antisektaški gest u vreme kada su sektaški naglasci bili više nego jaki u političkom istupanju KPJ. Vrhovni štab je ovim aktom pokušao da za narodnooslobodilačku borbu sačuva seljake koji su se nalazili pod četničkim uticajem… Očekivanja se nisu obistinila jer su se jedinice Dobrovoljačke vojske u istočnoj Bosni raspale čim su brigade sa Vrhovnim štabom napustile ovu teritoriju.“[20]
Ova promjena naziva Vrhovnog partizanskog štaba i objašnjenje u vezi neuspjeha sa formiranjem dobrovoljačke vojske nastali su u vrijeme kada je glavnina Titove vojske bila daleko od Istočne Bosne i nalazila se u Krajini, gdje je regrutovala srpske mladiće u proleterske brigade i pripremala ih za obračun protiv svojih sunarodnika koji su ostali vjerni kralju i Otadžbini.
Posle iznošenja ovih činjenica nesporno je:
1. da lično Tito, nikada nije ni imao iskrene namjere prema ljudstvu koje je pristupalo u dobrovoljačke odrede, što smo pokazali na primjeru odreda Gojka Krezovića.
2. da je po dolasku partizana na prostor Foče, Goražda i Čajniče, koji je poslije protjerivanja ustaša i odlaska italijana, uglavnom bio pod kontrolom, Mihailovićevih snaga, došlo do definitivnog raskola, kakvog-takvog, jedinstvenog ustaničkog pokreta.
3. da su pomenuti sukobi oslabili srpsku odbrambenu poziciju i imali katastrofalne posledice po srpski narod, koje su ispoljene u nastavku rata. Ubacujući sjeme razdora u do tada jedinstven srpski odbrambeni front Titove snage su opstale na ovom području. Njihovo bježanje prema Zapadnoj Bosni, 10. maja 1942. iz Foče, dovešće do nove, veće ustaške odmazde prema srpskim civilima.
4. da je plan da se Srbi sa tog prostora mobilišu u dobrovoljačke odrede, dobro i lukavo isplaniran, jer je dio srpskog borbenog kontigenta, koji apsolutno nije imao nikakvu vezu sa komunističkom ideologijom, pod plaštom borbe sa ustašama i okupatorima stavljen u službu Vrhovnog partizanskog štaba.
5. da je i Gojko Krezović, kako su ga ocjenili neki partizanski rukovodioci, onako „silovit i borben, pretjerano ambiciozan i samovoljan (i) čovjek na koga se može uticati pozitivno“[21], samo iskorišten od strane partizana , a njegovi saborci u bitnom momentu zloupotrebljeni da brane Tita i revoluciju, a ne svoje sunarodnike.
Ostavljen od svih Gojko Krezović, je ipak časno okončao život u suludom napadu na njemačke tenkove u mjestu Luke, nedaleko od Čajniča, decembra 1943. godine, kada su njegovi mentori ponovo kao i 1942. uzmicali sa prostora, koje on nije napuštao sve do svoje smrti.
* * *
Interesantno je da Krezovića i njegove ljude Bošnjaci identifikuju sa četničkim formacijama, koje su decembra 1941. godine prilikom ulaska u Goražde okrivljeni za smrt više stotina civila. Na naučnom skupu održanom januara 2012. godine u Goraždu, povodom 70 godina od njegovog oslobođenja od strane partizana, Gojko Krezović je predstavljen kao „zakleti četnik ovih prostora.“[22]
Smail Čekić, autor knjige „Genocid nad Bošnjacima“ pišući o jednom zločinu pripadnika 118. njemačke lovačke divizije izvršenom 8. jula 1943. nad 32 civila muslimana u selima Stupni Do, Prisoje i Podkozari (okolina Goražda), pozivajući se na avgustovski izvještaj 3. domobranskog korpusa[23] za ubistvo njemačkog vojnika, posle kojeg je i usledila pomenuta odmazda, optužuje lokalne četnike, ali i konstatuje da se ovim krajevima kreće i četovođa Gojko Krezović (koji se u izveštaju imenuje partizanom, mada je i on bio četnik).
Sličan stav povodom jednog feljtona u beogradskoj Politici o Gojku Krezoviću i dobrovoljačkim jedinicama iznio je Rodoljub Čolaković – Roćko, mada ga je u svojim „Zapisima“, pomenuo u drugačijem kontestu.
* * *
Ako ne čudi stav bošnjačke istorijografije o mjestu i ulozi Gojka Krezovića u Drugom svjetskom ratu, u najmanju ruku začuđuju pojedini stavovi onih koji su ga tokom rata (zlo) upotrebili, a u posleratnom periodu i praktično iskoristili.
Kada je 1961. pravljeno „partizansko groblje“ u Rudom, iskorišteno je nekoliko saboraca Gojka Krezovića, koji su iskopani iz porodičnih grobnica u okolnim selima i tu sahranjeni. Na taj način su oni, koji su od strane i partizana i muslimana tokom rata, a i posle njega, etiketirani kao „nepouzdani, pročetnički elementi“ ili „četnički koljači“, sahranjeni u groblje, na kojem svakog 21. ili 22. decembra subnorovci i sabnorovci[24] odaju počast polažući cvijeće i vijence.
Dakle, kada nema partizana mogu i „Krezovićevci“ da posluže, jer kada su živi poslužili zašto i mrtvi to ne bi!
prof. Predrag Ostojić
Beograd, 20.05.2015
Fus note:
_____________________________________________________________________________________
[1] Зборник радова НОР, том II, књига 3, стр. 123
2Према: Родољуб Чолаковић, Записи из ослободилачког рата, књ.2, стр.189
3 Родољуб Чолаковић, Записи из ослободилачког рата, књ.2. стр 16
4 Према: Драгољуб Мићовић, Записи старог Руђанина, стр, 125
5Др Иван Авакумовић, Михаиловић према немачким документима, Лондон 1969. стр. 44-46
6 Родољуб Чолаковић, Записи из Ослободилачког рата, књ.3, стр.68
7Исто, стр. 68
8Препис дневника у АВИИ к.2015,ф.1, д 1;
9Политика, 16.02.1982., стр. 14
10 Зборник радоваа НОР, том II, књига 2, стр. 247 – документ 120
11 Исто, стр. 248 и 249.
12Исто, стр. 249
13 Зборник радова НОР, том II, књига 3, стр. 123
14Исто, стр.123
15Исто, стр.124
16 Зборник радова НОР, том II, књига 3, документ 175, стр. 466
17Исто, документ 171, стр. 449
18Крајем октобра 1943,.у вријеме продора 5. партизанске дивизије у рејон Вишеград – Рудо – Прибој, он ће поново активирати Лимски одред, који ће Њемци дефинитивно разбити децембра 1943. недалеко од Чајнича.
19 Билтен Врховног штаба НОВ и ПОЈ, година II, бр. 20-21-22, септембар—октобар—новембар 1942
20Исто
21Родољуб Чолаковић, Записи из ослободилачког рата, књ.3, стр.91
22 Погледати Зборник са округлог стола одржаног 26. јануара 2012. поводом 70 година од ослобођења Горажда – „Геноцид – сјећања, опомене и поруке;
24 АВИИ, ф. НДХ, к-60, рег. Бр. 2/3а-1
24 СУБНОР – Савез удружења бораца Народноослободилачког рата
САБНОР – Савез антифашиста и бораца Народноослободилачког рата
.
