Nakon nekoliko nemačkih udaraca, Palanačka partizanska četa se osula i desetkovana, oktobra 1941. izgnana je iz ovog kraja. Zonu su pacifikovale snage generala M. Nedića, a surovim represivnim merama kvislinških vlasti onemogućen je i bilo kakav vid partijske delatnosti na terenu. Približno u to vreme, za svoje mesto pod suncem u građanskom ratu, počinju ovde da se bore i prvi saradnici Ravnogorskog pokreta, čiji će komandanti i pristalice do leta 1943. biti u ovom kraju proganjani od Nemaca i ljotićevaca sa ništa manjom žestinom nego što je to bio slučaj sa komunistima. Tragično su skončala do ovog perioda sva četiri oficira poslata od komande sa Ravne gore da organizuju Pokret u ovom kraju: kapetan Borivoje Jovanović (streljan od Nemaca 1942), kapetan Radoš Vučelić (zarobljen od Nemaca i poginuo prilikom transporta za Beograd 1942), major Vladislav Dodić (streljan od Nemaca 1943) i kapetan Prokopije Glavičić (streljan od Nemaca 1943). Dolaskom kapetana Živana Lazovića za komandanta Smederevskog korpusa JVuO Ravnogorski pokret dobija sasvim novu dimenziju i oblik u ovom kraju. U Jaseničkom srezu formirane su tri operativne brigade JVuO, a Ravnogorski odbori i ostale pozadinske organizacije postale su faktički nove vlasti, kojoj su se obraćali seljaci i oko posredovanja i oko rešavanja konkretnih problema. Na terenu su jedinice JVuO potpuno potisnule partizane i njihov uticaj, a slobodna zona u kojoj se odvijao manje-više normalan život zahvatila je gotovo čitav srez, osim same varoši Palanke. U selima, mladići su regrutovani u jedinice JVuO i krstarili mahom po okolini. U krupnije operacije i borbe u kojima su učestvovali do proleća 1944. mogu se svrstati borbe protiv partizana u Podunavskom srezu (jesen 1943) i borbe u okolini Beograda (decembar 1943). Priliv ljudstva i simpatije prema Pokretu bili su na visini.
Međutim, usled raznih razarajućih okolnosti, jedinice JVuO do kraja rata nisu uspele da zadaju odlučujući udarac partizanima Kosmajskog odreda, čije su grupice od leta 1944. počele da prerastaju u čete. Početak kraja označava ofanziva osovinskih trupa na Smederevski korpus februara 1944, u okviru nemačke operacije Hajka, kada je Ravnogorskom pokretu u ovom kraju zadat udarac od kojeg se nikada neće oporaviti. Progonjene i hapšene od Nemaca i ljotićevaca, pristalice Pokreta su se, kako navodi u izveštaju jedan komandant bataljona, privremeno zavukle u mišju rupu. Konsolidacija i ponovna vodeća uloga osetila se tek u maju, kada otpočinje i jačanje partizana i niz sukoba između dve formacije u Podunavlju. Dolaskom proleća 1944. građanski rat besneo je svom silinom. I, kao da iskušenja nije bilo previše, započinje i niz unutrašnjih trzavica u JVuO, svađe između komandanata, a u porastu su i slučajevi samovolje i nediscipline. Po prvi put, kao masovna pojava, javljaju se dezerterstva iz jedinica. U tako stvorenoj klimi, preki sud je zasedao sve češće; učestale likvidacije koje su ravnogorci vršili označile su period izneverenih nada i slabljenje organizacije u čitavom regionu. Podržavani od saveznika, kako s istoka, tako i sa zapada, partizani se u septembru 1944. u ovom kraju sve češće pojavljuju, da bi, podržani jedinicama Crvene armije, ušli u Palanku 10. oktobra. Transporti JVuO povlačili su se prema zapadu i u Bosni, ophrvani tifusom, gonjeni od partizanskih jedinica, doživeli su svoju pogibelj u proleće 1945. Do tada, ovamo, u Šumadiji, postupcima i terorom kakav ovdašnji narod nikada nije doživeo od oslobodilačke vojske, komunisti su uspeli da se učvrste na vlasti. Palanački zatvor napunjen je za nekoliko dana, a već od 17. oktobra počele su i egzekucije građana. Rudine i kasarnski krug postali su grobnica mnogih kojima je preko noći i suđeno i presuđeno. Od septembra 1944. do 1950. godine, kada je u okolini Palanke likvidiran i poslednji odmetnik, komunisti su, prema dosadašnjim istraživanjima, likvidirali najmanje 104 civila i ratnih zarobljenika. Narodni neprijatelji postajali su preko noći bivši pripadnici JVuO, žandarmi, trgovci, sveštenici, bogati seljaci… Teror je dostigao razmere koje se teško mogu rečima opisati. Tako duhovno oronula i zavijena u crno, gradila se nova Donja Jasenica i nova Palanka, moderna i savremena.
* * *
Počev od devedesetih godina, srpsku istoriografiju preplavili su radovi sa temom Drugog svetskog rata, koji, zbog percepcije ili opredeljenja autora, niz decenija iza toga nikako nisu smele biti štampane. Novi, za tadašnje prilike jeretički pogledi na minule događaje, te iznošenje činjenica koje su po prvi put iz temelja poljuljale tekovine NOB-a i dogme o revoluciji u Jugoslaviji, nosili su sa sobom snažan emotivni naboj, katkad i nenaučnost. Otvorila se živa rasprava između pristalica pobednika i pristalica pobeđenih i u takvoj paradoksalnoj situaciji, gde se istoričari spore i oko najosnovnijih činjenica, dočekali smo i 2010. godinu. Mora se i ovde odati priznanje istoričarima mlađe generacije Instituta za savremenu istoriju, čijim se radom i zalaganjem utvrđuju činjenice i smeštaju u svoj kontekst.
Pred nama je knjiga „Sporedovanje bespobedno“ profesora palanačkog Milije Đorđevića, koji je među prvima u Smederevskoj Palanci otpočeo sa preispitivanjem spornih događaja i sagledavanjem građanskog rata u ovom kraju iz drugog ugla. Još pre ravno četvrt veka, Milija Đorđević objavio je, u koautorstvu sa Dragutinom Paunićem, kazivanja solunaca i učesnika Velikog rata. „Srbijico, dušo gorka“ i „Tri sile pritisle Srbijicu“ izazvale su niz reakcija i dan-danas smatraju se neprikosnovenim štivom za ovu oblast srpske istorije od najeminentnijih istoričara. Sada je pred čitaocem prirodni nastavak te povesti, kazivanja iz Drugog svetskog rata, tačnije građanskog rata, jedinstvenog u okupiranoj zemlji. Pokretački motiv za nastanak knjige verovatno je lične prirode; autor, pak, čiji je otac stradao od komunista 1950. godine, piše bez imalo mržnje i pristrasnosti. Njegovi svedoci su, istina, gotovo svi pripadali ili su potomci pobeđenih, a isto tako, gotovo svi oni potiču iz jednog malog područja, Donje Jasenice, tj. današnje opštine Smederevska Palanka, iz čijih okvira autor u ovoj knjizi retko izlazi. Prosečan vojnik, međutim, ovde nikada nije glorifikovan: ume on da se bori, da se uhvati u koštac sa neprijateljem od svog sela do Bosne, da celu noć provede na mrtvoj straži, da izdržava studen i vaši, da odoleva nedaćama, ali isto tako i da, dok je pod oružjem, poseti koju snašu i udovicu u selu, istina kriomice, da bos ukrade opanke iz kuće partizanskog simpatizera ili prosto da dezertira iz jedinice (nekada i više puta). Komandant iz priča Đorđevićevih sagovornika takođe nije idealan; on ume da komanduje za mnom, da očinski posavetuje svoje vojnike, zapravo mladiće tek stasale za pušku, ali i da izrekne olako kaznu batinanja ili čak smrtnu kaznu. A sam prosečan sagovornik, koji svoja sećanja, zavisno od iskustva i pripovedačkih sklonosti, iznosi u širokom rasponu, promenio je tokom rata i više barjaka: od onog koji se do jeseni 1944. borio u sastavu nacionalnih snaga, a sam rat završio kao borac Jugoslovenske armije, do jednog koji je svuda bio. I najvećim delom, on u vojsku ne odlazi dobrovoljno, već prinudno, mobilizacijom.
Kolebajući se dugo oko naslova, autor se odlučio za Sporedovanje, termin koji je izvukao iz kazivanja Dragiše Starčevića, a sa kojim će se i čitalac upoznati dok proživljava priču ovog večitog lovca, koji je sporedovao i sa komandirom i sa Nemcom šoferom i sa životinjama i pticama. Interesantno je i to što, pored kazivača iz svog kraja, autor donosi i dve priče o ljudima koji su, gonjeni ratnim vihorom i nepriznavanjem novih vlasti završili u tuđini; jedan u Engleskoj, a drugi u Kanadi. Iako knjiga nema naučnih pretenzija, iako nema ni fusnota, ni fotografija, ni dokumenata, izvori nam donose niz novih saznanja: o bolnici ratnih zarobljenika u Palanci, o ideolozima Ravnogorskog pokreta u zatvoru u Sremskoj Mitrovici, o izginulim mladićima iz Kloke, Belosavaca i okolnih sela (čija se imena po prvi put pojavljuju upravo u ovoj knjizi) itd.
Među pripovedačima ima i žena; svedočenja su bez autorovih komentara, a originalni govor uglavnom je sačuvan, sa svim svojim specifičnostima i karakteristikama. Kazivanja, koja je profesor Đorđević sa ne malim naporom prikupio mahom devedesetih godina, znalački je oblikovao i dao im takve naslove i podnaslove, da bi gotovo svaki od njih mogao poslužiti i za naslov knjige. U centru pažnje je, dakle običan vojnik, najčešće seljak-paor, čiji će nas naratorski dar navesti da ovu knjigu pročitamo u jednom dahu; a priđemo li joj čista srca i bez predrasuda, ona će nas navoditi da joj se često vraćamo, da se uz nju grohotom smejemo i da, saosećajni muci svog kazivača, nekada i sami pustimo suzu. Povrh toga, bogatstvo narodnog jezika, nepatetična i čista, jednostavna kazivanja iz duše koja ruše sve predrasude i stereotipe, čine ovu knjigu zapravo zbirkom narativnih izvora za Drugi svetski rat od neprocenjive vrednosti.
Uoči Vaskrsa 2010. godine u Beogradu,
Nemanja Dević
