Masovne grobnice u Srbiji žrtava komunističkog terora
Dugo istraživanje u arhivima (Arhivu Timočke krajine u Zaječaru i Arhivu Srbije) i na terenu, obilasci lokacija i razgovori sa savremenicima, te veliki entuzijazam koji su autori ispoljili, rezultirali su preciznom i faktografskom sintezom, koja je pored toga obogaćena i brojnim autentičnim svedočenjima i fotografijama. Konačno, u ovom kraju, tačnije u Zmijancu kod Boljevca, članovi i saradnici Komisije izvršili su prvu probnu ekshumaciju, našavši ostatke 44 lica ovde stradala novembra 1944. Nažalost, iako je ova akcija uz velika očekivanja sprovedena još 1. oktobra tekuće godine, do kraja decembra nadležni organi nisu reagovali.
Na oko 270 strana, autori su rekonstruisali složenu ratnu situaciju i dali do sada najpregledniji spisak žrtava represije komunističkog režima nakon septembra 1944. Rad je podeljen u pet celina. Nakon uvoda sa metodološkim napomenama i opštim kontekstom, dat je kraći prikaz ratnih zbivanja u Zaječarskom okrugu. Treći deo sadrži spisak žrtava po mestima, sa svim dostupnim podacima (ime, ime oca, prezime, godina rođenja, pripadnost, vreme i mesto smrti itd.). Izdvojene su najtragičnije sudbine i oslikani portreti najuglednijih ličnosti koje su stradale po uspostavljanju komunističkih vlasti. Spiskovi nisu potpuni, ali predstavljaju do sada najtemeljnije istraživanje i autori su uložili veliki napor da dođu do ovih rezultata, koji će se u budućnosti svakako nadgrađivati. Četvrti deo predstavlja statistiku stradanja po naseljima i po formacijama, po načinu i vremenu stradanja, ali i socijalne i nacionalne strukture. Konačno, u zaključnim razmatranjima iznete su sve osobenosti i specifičnosti stradanja u okrugu.
Budući da istorija nije samo prost skup činjenica, već i naš odnos prema njima, posebna vrednost rukopisa jeste njegova objektivnost, ideološka rasterećenost i preliminarni rezultati stradanja žitelja Zaječarskog okruga nakon septembra 1944. Kao istoričari trudimo se da služimo istini i demistifikujemo događaje, a činjenice smestimo u njihov pravi istorijski kontekst. S tim u vezi, toplo preporučujemo knjigu Žrtve u Zaječarskom okrugu posle 12. septembra 1944. za objavljivanje, smatrajući da daje veliki doprinos u tumačenju Drugog svetskog rata i posleratnog periodu u Srbiji.
U Beogradu decembra 2010,
dr Kosta Nikolić
